Hàng trăm trăm bức thư, điện thoại gọi về toà soạn và tác giả để cám ơn. Nhiều nhà văn, nhà thơ động viên, khích lệ. Phu nhân của một vị lãnh đạo cao cấp độc bài báo rồi nói với chồng rằng ông là lãnh đạo đất nước sao lại để xảy ra tình trạng này? Thường trực ban bí thư gửi công văn yêu cầu xác minh sự việc để xử lý. “Viên đạn” được bắn từ phía đồng nghiệp mở màn cho những trận giông gió sau này.Chỉ mấy ngày sau khi bút ký “Thủ tục dể được làm người còn sống” được in kín trang nhất báo Văn nghệ số 1280 ra ngày 14/5/1988, một “cơn địa chấn” đã nổ ra. Khắp nơi, đâu đâu cũng thấy người ta bàn tán về bài báo. Mỗi tuần có hàng trăm cuộc điện thoại, thư của bạn đọc cả nước gửi chung cho toà soạn và gửi riêng cho tác giả. Như tất cả những người cầm bút, khi thấy bài viết của mình được độc giả đồng tình và đón nhận, Minh Chuyên thực sự sung sướng và xúc động. Nhất là với những lá thư của những người lính, vốn là đồng đội của anh. Người ta bực dọc, tức giận, thậm chí không ít người tỏ ra phẫn nộ trước sự quan liêu, tắc trách của một số cán bộ làm công tác chính sách. Ở huyện Vũ Thư, quê hương của Trần Quyết Định, có hẳn một ban bạn đọc đoàn kết với Trần Quyết Định, sẵn sàng đi bất cứ đâu để đòi quyền lợi cho anh. Những bạn bè văn chương cũng hết sức thán phục và không ngừng động viên khích lệ anh. Nhà phê bình văn học Nguyễn Văn Lưu từ Hà Nội gửi thư về cho anh, viết: “Qua những trang viết của anh, ngư¬ời đọc biết đư¬ợc những sự thật lớn lao và khủng khiếp của cuộc chiến tranh dội xuống xứ sở của chúng ta, làm biến dạng, hủy hoại đau đớn bao sinh mệnh những con ngư¬ời. Nhân vật anh th¬ương binh Trần Quyết Định cực kỳ “bi đát:”. Nếu không có bài bút ký của Minh Chuyên, chắc Trần Quyết Định vẫn là một hồn ma xác thịt. Anh sẽ tự thờ cúng linh hồn anh cho đến phút lìa đời”. Nhà thơ Nguyễn Hoàng Sơn thốt lên: Tôi đã từng gai người khi đọc “Thủ tục để làm người còn sống”… Nhà lý luận phê bình Lê Quang Trang đánh giá “Thủ tục làm ngư¬ời còn sống” của Minh Chuyên là một bút ký xuất sắc bênh vực công lý, gây tiếng vang rộng khắp trong dư¬ luận bạn đọc và đời sống xã hội. Nhà thơ Nguyễn Hoa, người bạn văn chương mà sau này trong nhiều lần đi hầu kiện ở Hà Nội, anh thường hay phải đến nhà tá túc đã viết một bài thơ dài tặng anh, trong đó có những đoạn:
Bạn yêu sự công bằng, bạn tin sự công bằng
cùng người lạc ngũ đi tìm đơn vị…
Chiếc ba lô kẻ cắp nẫng đầu năm
bỗng cùng nhau thành kẻ ăn xin
kẻ nhảy tàu, bốc mướn…
Để đi đến bao nhiêu nơi bạn
một lá đơn năm dấu đỏ son
Cực làm sao khi ấy phải viết lên
“Thủ tục để làm người còn sống”
Trời cao đất rộng
Sao lòng người không mênh mông?
…
Viết để mong đỡ người lạc mà thôi
Để người lạc trở về như người có
Không muốn thương binh giả, người giả
Mười năm đi xin làm thủ tục đời mình
Để được sống mình là người thực…
Viết để mong người lạc được giãi bày
để công bằng, công bằng được trả
để mẹ khỏi héo hon, mở mặt mở mày…
Từ Toà soạn báo Văn nghệ, nhà thơ Bế Kiến Quốc gửi thư về thông báo bài bút ký có dư luận rất tốt, nhiều bạn đọc gửi thư về khen ngợi. Tại quê hương Trần Quyết Định, dư luận nhân dân càng phấn khởi vì dù chưa có kết quả nhưng sự thật đã được giãi bày trên báo chí. Họ hy vọng chắc chắn trong một ngày gần nhất, mọi oan ức sẽ được giải quyết thấu đáo. Bí thư Đảng uỷ xã đã thay mặt đảng uỷ, UBND cám ơn tác giả. Sau này khi đã lên công tác ở Đài Truyền hình Việt Nam, Minh Chuyên còn được biết phu nhân của một vị lãnh đạo cao cấp của Đảng khi đó đọc bài báo đã tỏ ra rất bất bình, nói với chồng rằng ông là người lãnh đạo đất nước, sao lại để xảy ra những oan khuất như thế này. Ngày đó, những bạn viết ở Thái Bình chúng tôi rất phấn khởi và tự hào về anh. Minh Chuyên cũng rất phấn khởi. Anh không ngờ bài báo của mình lại được dư luận quan tâm đến thế.
Theo Minh Chuyên kể lại, việc anh gửi bút ký này cho báo Văn nghệ là chuyện khá tình cờ. Khoảng đầu năm 1988, một số nhà văn, nhà thơ, cộng tác viên báo Văn nghệ có về Thái Bình tổ chức hội thảo về vai trò của tờ báo với các vấn đề về nông nghiệp và nông thôn. Đoàn gồm các nhà văn, nhà thơ Bế Kiến Quốc, Phùng Gia Lộc (tác giả “Cái đêm hôm ấy đêm gì” khi đó đang rất nổi tiếng), Hoàng Hữu Các (tác giả bút ký Tiếng đất cũng đang gây xôn xao dư luận)… do nhà văn Nguyên Ngọc dẫn đầu. Tại hội thảo, Tổng biên tập Nguyên Ngọc kêu gọi các tác giả hãy viết bài cho báo Văn nghệ nên Minh Chuyên đã đưa bút ký này cho Bế Kiến Quốc.
- Tôi đưa bản thảo cho Bế Kiến Quốc và thấy ông ấy đọc ngay – Minh Chuyên kể – Nhìn thấy khuôn mặt ông ấy luôn luôn chuyển động, khi nhíu mày, khi cau trán, lúc co lại, lúc giãn ra có vẻ rất phấn khởi, tôi mừng lắm. Đến khi giải lao, Bế Kiến Quốc ra bắt tay tôi nói: Kinh hoàng quá. Nhưng ông có “sáng tác” không đấy? Tôi cam đoan với ông ấy là đúng đến từng chi tiết, thậm chí còn chưa nói hết sự thật, Bế Kiến Quốc thốt lên: Vô lý thật. Chả lẽ ở đời lại có sự vô lý đến thế. Rồi ông Quốc hạ giọng: Ông để cho chúng tôi, đừng đưa cho ai nhé. Tôi bảo phải đưa báo Thái Bình vì đây là bài tôi viết theo kế hoạch và nhiệm vụ ban biên tậo giao. Nhà thơ Bế Kiến Quốc suy nghĩ một lát rồi gật đầu giao hẹn: Thôi được, nếu chỉ in ở Thái Bình thôi thì được. Tôi hỏi lại: Thế bao giờ báo Văn nghệ in? Ông Quốc bảo: Mình không có quyền quyết định cuối cùng nhưng mình tin anh Nguyên Ngọc sẽ đồng ý cho đi. Thành thật là cho đến bây giờ, mình vẫn biết ơn Bế Kiến Quốc rất nhiều và cũng rất khâm phục anh Nguyên Ngọc. Theo mình, có lẽ anh là tổng biên tập dũng cảm, bản lĩnh và “sáng giá” nhất từ trước đến nay của báo Văn nghệ. Nếu không có một biên tập viên như Bế Kiến Quốc, một Tổng biên tập như Nguyên Ngọc thì bài báo không thể ra đời và số phận của Trần Quyết Định không biết rồi sẽ ra sao?
Khi bút ký được đăng ở báo Thái Bình, cũng thấy sự xôn xao. Thế nhưng có lẽ do báo tỉnh, nên nó cũng chỉ xao động lên được một thời gian ngắn rồi chìm vào tĩnh lặng. Chỉ đến khi báo Văn nghệ in lại, nó mới lại chấn động dư luận như vậy. Thế mới thấy những người viết văn, làm báo ở địa phương thiệt thòi như thế nào. Hay cũng ít người biết, dở cung ít người hay. Mà với người cầm bút, không gì buồn bằng những bài viết của mình rơi tõm vào quên lãng.
Nên khi thấy tác phẩm của mình được bạn đọc cả nước và cả nước ngoài quan tâm, Minh Chuyên mừng lắm. Nhất là khi đó, anh mới chỉ là nhà báo “cấp tỉnh” nên niềm vui càng lớn hơn rất nhiều. Cái niềm vinh quang ấy, Minh Chuyên được hưởng không lâu. Một buổi sáng vừa đến cơ quan, mấy đồng nghiệp đã kéo anh ra thì thầm:
- Ông sắp “đi” rồi?
- Đi đâu? Minh Chuyên hỏi.
- Đi “tây” chứ còn đi đâu nữa. Ông cứ chờ ít phút nữa là biết ngay thôi.
Và quả nhiên chỉ mấy phút sau, Tổng biên tập báo Thái Bình Nguyễn Như Hinh gọi Minh Chuyên lên phòng để báo cáo lại toàn bộ sự việc cũng như yêu cầu cung cấp toàn bộ tài liệu liên quan. Ông Hinh nói: - Văn phòng tỉnh uỷ vừa thông báo, đồng chí Đỗ Mười, thường trực Ban bí thư Trung ương Đảng chỉ thị phải làm rõ vụ việc và xử lý nghiêm minh các tập thể, cá nhân có liên quan. Như vậy là ý kiến chỉ đạo rất rõ ràng, nếu chúng ta sai, chúng ta phải chịu trách nhiệm còn nếu các cơ quan chính sách sai, họ phải chịu. Bây giờ ông về chuẩn bị hồ sơ, chứng cứ. Sự việc chắc không đơn giản đâu. Rồi có lẽ sợ Minh Chuyên hoảng, ông Hinh động viên: Cứ yên tâm củng cố tài liệu, Ban biên tập luôn đứng bên cạnh cậu.
Khi đó, Minh Chuyên đã lờ mờ cảm thấy sự rắc rối, cam go nhưng không ngờ sự việc lại căng thẳng, quyết liệt như sau này anh phải trải qua. Lúc ấy, anh chỉ nghĩ đơn giản những việc mình nêu ra là 100% sự thật, với động cơ trong sáng là đấu tranh chống lại tệ quan liêu theo tinh thần bài báo Những việc cần làm ngay của Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh và với mục đích rất rõ ràng là dành lại quyền lợi chính đáng cho một người lính. Tuy khi đó đã ở tuổi “tứ thập bất hoặc” nhưng hình như anh còn quá ngây thơ để hiểu rằng chân lý không phải là cái tự có mà nó nhiều khi phải trả bằng máu và nước mắt. Đòn đau nhất khiến Minh Chuyên hoang mang, thất vọng nhất là một bài báo của một bạn viết đồng thời cũng là một đồng đội của anh. Bài báo đã qui chụp anh không tiếc lời với những tội tày đình là bịa đặt. Rồi tác giả răn dạy: Thủ tục để làm người còn sống là một bài ký và là một tác phẩm văn học, người viết có thể hư cấu nhưng hư cấu ở ký không giống như hư cấu ở tiểu thuyết hay truyện ngắn… Tác giả bài ký, thành tâm nhưng đã hiểu lầm là người viết ký được quyền hư cấu như thế nào… Nghĩa là anh không có động cơ xấu. Do đó, nên thể tất cho tác giả bài ký ở chỗ này. Dộu sao, “Thủ tục để làm người còn sống” cũng để lại cho những người viết văn trẻ và những người làm báo một bài học về phương diện nghề nghiệp. Điều rất vui là sau này khi gặp lại, chính nhà phê bình đó nói rằng sự việc lúc ấy nó thế nên phải thế. Đây cũng là tạp chí in rất nhiều bài của Minh Chuyên. Cuộc đời nhiều khi kể cũng vui!
Kỳ IV: Giông gió đổ lên đầu tác giả
Nhân vật bị kết tội thiếu ý chí chiến đấu, vô kỉ luật và đào ngũ. Gia đình bị cáo buộc bao che, dung túng. Tác giả bị qui tội viết sai sự thật, dàn dựng “hiện trường giả”, “lập hồ sơ ảo” nhằm bênh vực quyền lợi cho một kẻ đào ngũ. Tác phẩm bị kết luận có nội dung kích động quần chúng, gây mất niềm tin với các cơ quan nhà nước, vi phạm nghiêm trọng chính sách hậu phương quân đội. Từ đó, gây tác hại to lớn đến tư tưởng và ý chí chiến đấu của cán bộ, chiến sỹ. Toà báo, dù vô tình đã tiếp tay cho ý đồ của tác giả, cần phải xử lý để lấy lại niềm tin nơi độc giả… Hai mươi năm sau, đọc lại bản “luận tội” mình, mồ hôi tác giả vẫn vã ra như tắm.
Thật ra, sự việc cũng sẽ trở nên cực kỳ đơn giản nếu lúc ấy, cơ quan chính sách nhận thấy những sai sót của mình, báo cáo trung thực với cấp trên, làm thủ tục và giải quyết chế độ, chính sách cho Trần Quyết Định, Thế là xong. Việc nhầm lẫn trong chiến tranh là việc rất bình thường và khó tránh khỏi. Thế nhưng lúc ấy, các cơ quan này lại không dùng phương pháp đơn giản song tối ưu đó. Để bảo vệ quan điểm của mình, họ đã tìm mọi cách để đối phó. Bởi vậy, tiếp sau đó là những ngày cực kỳ căng thẳng đối với Minh Chuyên. Sau này, anh viết: “ Nhưng rồi niềm vui ngắn ngủi ấy đã qua đi. Thay vào đó là một chuỗi ngày căng thẳng, long đong bao người phải gánh chịu. Bắt đầu là những cuộc điều tra, xác minh bài ký. Nhiều đoàn chức năng và các cơ quan chính sách từ Trung ương, từ tỉnh, huyện về xã Minh Khai và gia đình anh Định để tìm hiểu sự việc. Anh Định và ông Ngoạn (cậu của Định) phải viết gần chục bản tự thuật để gửi cấp trên và các đoàn đến xác minh. Rồi Định cùng với bố, vợ, anh em, cậu… được mời lên huyện để khai báo sự việc xung quanh bài ký. Chị Mị (vợ Định) bị chất vấn: “Nếu chị cam đoan sự việc của chồng chị như trong bài báo thì chị ký vào biên bản này”. Chị Mị đã trả lời: “Tôi cam đoan với các bác sự việc của chồng tôi đúng như bài báo đã nêu”. Và chị đã hai lần ký cam đoan với nội dung như thế”. Đặc biệt là báo cáo số 125 ngày 9/6/1988 gửi 7 cơ quan liên quan từ Trung ương đến địa phương như một bản “luận tội” tác giả, nhân vật và toà báo.
Đối với bản thân Trần Quyết Định và gia đình, báo cáo kết luận: Khuỷết điểm của Định là ý chí giảm sút, kỷ luật kém, đào ngũ sau khi ra viện, không về đơn vị. Bốn tháng sau, gia đình đôn đốc tìm đến đơn vị thu dung nhưng lại bỏ về. Theo quy định thì Trần Quyết Định phạm tội đào ngũ.
Về gia đình, biết Định đào ngũ vẫn bao che và nghiêm trọng hơn, còn tìm cách in sao những giấy tờ có lợi cho Định để được hưởng quyền lợi chính trị, kinh tế và để xoá đi kỷ luật đào ngũ.
Đối với nhà văn Minh Chuyên, bản báo cáo kết luận tác giả đã lợi dụng vào giấy báo tử, giấy chứng thương, giấy ra viện, giấy khen thưởng… để qua đó, làm nổi lên “cái cống hiến”, “cái hợp lý” trước đây mà cố tình dấu đi, lẩn tránh quãng thời gian sau này của Định. Điều đó chứng tỏ tác giả đã có chủ ý bênh vực quyền lợi cho một quân nhân đào ngũ, sa sút ý chí chiến đấu, đầu hàng khó khăn, vô kỉ luật.
Không chỉ dừng ở đó, báo cáo còn khẳng định Minh Chuyên đã dựa vào nghề làm báo quen biết các cơ quan rồi xin chứng nhận có chữ ký và đóng dấu để làm thủ tục khám thương cho Định rồi dựa vào để nói lên “sự phiền hà 16, 25 con dấu…”. Việc làm này thực chất là sắp đặt, dàn dựng một “hiện trường giả” để đưa vào bộ “hồ sơ ảo”… Từ đó kích động quần chúng, gây dư luận bất bình giữa quần chúng nhân dân với cơ quan nhà nước. Những chi tiết nói Định đến khóc dưới mồ, mượn lời người mẹ để phê phán các cơ quan làm chính sách hậu phương quân đội nhằm kích động các gia đình liệt sỹ hoài nghi về cái chết của con em mình, hoài nghi về thủ tục báo tử liệt sỹtừ trước đến nay, tác hại nghiêm trọng đến tư tưởng và ý chí chiến đấu của cán bộ, chiến sỹ đang làm nhiệm vụ chiến đấu ở biên giới.
Báo cáo còn nhấn mạnh: Chúng tôi nhất trí rằng cần phải đưa ra công luận những sai lầm, khuyết điểm của bất cứ cơ quan, tổ chức nào kể cả lực lượng vũ trang. Nhưng nếu tác giả xuyên tạc sự thật, viết không đúng về nội dung và chi tiết như bài ký của Minh Chuyên đã dùng trên báo Thái Bình và báo Văn nghệ thì cần phải xử lý một cáh nghiêm minh, quần chúng mới tin tưởng ở báo chí.
Đối với cơ quan báo chí, báo cáo đề nghị Ban Bí thư chỉ thị cho báo Văn nghệ công khai trước công luận những sai lầm về nội dung và hình thức của bút ký. Đồng thời đề nghị Tỉnh uỷ Thái Bình chỉ đạo Ban biên tập báo Thái Bình có hình thức kỉ luật nghiêm khắc đối với tác giả Minh Chuyên, phải rút kinh nghiêm và trả lời công khai trước công luận.
Bằng kết luận này, các cơ quan chính sách đã khẳng định Trần Quyết Định là quân nhân vô kỉ luật, phạm tội đào ngũ. Đối với gia đình ông Vọng (bố Định) là thiếu trung thực, bao che nhằm mục đích cho kẻ đào ngũ được hưởng quyền lợi chính trị, kinh tế. Đối với tác giả Minh Chuyên là vu khống, dàn dựng “hiện trường giả”, “lập hồ sơ ảo”… nhằm bao che, bênh vực quyền lợi cho một quân nhân đào ngũ. Kích động quần chúng nhân dân, vi phạm nghiêm trọng chính sách hậu phương quân đội. Và đương nhiên với toà báo, dù với lý do gì thì cũng là tiếp tay cho ý đồ của tác giả.
Có lần tôi hỏi Minh Chuyên:
- Lúc đó, bác có sợ không?
- Sợ chứ. Vẫn biết cây ngay không sợ chết đứng nhưng biết đâu được vạ thì má đã sưng. Không phải ngày ấy mà đến tận bây giờ, gần 20 năm đã trôi qua với biết bao nhiêu sự từng trải nhưng hôm vừa rồi đọc lại bản báo cáo này, tôi vẫn còn sợ, ông ạ - Minh Chuyên nói - Những “tội” nêu trong báo cáo là to lắm, toàn đáng tày đình, đáng tù mọt gông cả. Hơn cả tội phản quốc chứ chả chơi. Lúc đọc xong, mồ hôi vã ra như tắm. Bà vợ nhìn thấy mặt mình tái mét đi hoảng quá la ầm lên. Khi mình cho bà ấy xem thì đến lượt mặt bà ấy tái dại đi, miệng lắp bắp: May mà giời còn có mắt chứ không thì…!
- Trước khi viết, bác có lường đến đoạn trường sau này không?
- Không. Mình chỉ nghĩ cái sự việc nó diễn ra thế nào thì viết trung thực thế ấy để các cơ quan chức năng biết rồi sửa thôi. Là nhà văn lại từng mười năm trời sống trong quân ngũ, mình thương Định và cũng bất bình cho thân phận một người lính lạc đơn vị, bị báo tử nhầm, trở về đi gặp từ ông thiếu tá đến ông thiếu tướng chỉ để nói một diều rằng tất cả đã nhầm, xin sửa để được làm thủ tục của một người còn sống. Thế mà hàng chục năm vẫn không được. Sau này, nghe nói phu nhân một đồng chí lãnh đạo cao cấp của Đảng lúc bấy giờ đọc xong bài ký đã bật khóc, nói với chồng rằng ông là lãnh đạo đất nước mà để xảy ra chuyện này à? Rồi chính vị lãnh đạo đó sau này chỉ thị cho các cơ quan chức năng yêu cầu xác minh, làm rõ và xử lý phía sai phạm. Cũng chẳng ngờ tác phẩm của mính lại có tiếng vang lớn đến thế.
- Cái đoạn Trần Quyết Định khấn mộ mình ở nghĩa trang, bác viết: Người bạn vô danh dưới mộ ơi! Nấm mồ này lẽ ra người ta đã chôn cất tôi. Nhưng ở đời còn có sự rủi may, nhầm lẫn. Sự nhầm lẫn rủi ro đã làm bao nhiêu người phải vất vả, oan ức, khổ đau. Bố mẹ gia đình bạn biết ở đâu mà tìm, dù chỉ là tìm đúng nắm xương của con mình đem về an táng nơi quê cha đất tổ… Còn tôi, may mà cũng chẳng may. Hẳn như phải nằm yên dưới nơi lạnh lẽo bạn nằm, chắc bố mẹ, anh em và cả tôi nữa chẳng phải long đong, lặn lội hết nơi này đến nơi khác… Hỡi người bạn vô danh, bạn sống khôn, chết thiêng hãy phù hộ cho tôi tránh được mọi rủi ro, phiền toái trong việc làm thủ tục để được nhận là một người còn sống… thấy nó toàn ngôn ngữ của các bố nhà văn. Đó là bác khấn chứ Định nào khấn thế?
- Đúng là mình khấn. Định nó chỉ khấn nôm na thôi. Nhưng đây là bút ký văn chương chứ không chỉ đơn thuần là một bài báo. Cũng vì chi tiết ấy mà sau này mình bị “quay” lên bờ xuống ruộng. Ông có tin rằng đã có lúc mình định rạch bụng ngay tại cuộc họp để chứng minh chân lý không? Minh Chuyên chợt hỏi tôi.
BOX: Nếu ở “Cái đêm hôm ấy đêm gì?” của nhà văn Phùng Gia Lộc là lời cảnh báo về sự xuất hiện một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên thoái hoá biến chất, có nguy cơ trở thành “cường hào” mới ở nông thôn thì ở “Thủ tục để làm người còn sống” của nhà văn Minh Chuyên là lời dự báo về tệ quan liêu, nhũng nhiễu, xa dân rời dân của một bộ phận công chức nhà nước. Nếu như những dự báo của nhà văn được lắng nghe hơn thì có lẽ nghị quyết về dân chủ cơ sở sẽ được ban hành trước năm 1996 (trước khi có sự kiện mất ổn định ở Thái Bình). Và công cuộc cải cách hành chính cũng sớm hơn và hiệu quả hơn.
(còn tiếp)